میرعلی اصغرشعاع مبارز دانشمند (1288 -1336 هـ ش)
نویسنده: استاد شاه محمود محمود
مقدمه :
هربار که وارد گذر کردها [ فرتها) چنداول میشوم در قدم اول دروازه منزل دو طبقه قفل شده نظرم را جلب میکند که تا کمر دروازه خاک بلند آمده است و شاید بیشتر از 50 سال به این طرف ؛ این دروازه همچنان قفل مانده است . این منزل مقابل حمام سوته پای ها و نارسیده به منزل جعفر خان فرقه مشر موقعیت دارد.
امروز اکثریت مردم این گذر یا فرار نموده و یا به نقاط دیگر شهر کابل کوچ کرده اند . اما هنوز کسانی هستند، اگر با ایشان مقابل شوید و بپرسید که این منزلِ کیست ؟ جواب خواهند داد که این منزل بزرگمرد مبارز و دانشمند میر علی اصغر شعاع میباشد.
گذر کرد ها ( قرتها ) برعلاوه تاریخ گذشته پر بار؛ در صد سال اخیر مردان بزرگی را در حریم خویش پرورده است . یکی از آن بزرگمردان میرعلی اصغر شعاع بود که در پهلوی دانش معنوی و دینی از دانش علمی و فرهنگی ملبس بود.
شهرت و احترام و مقام میرعلی اصغر شعاع با خانواده و مقام روحانی پدرش وی را بیشتر از پیشتر در دل هموطنان به خصوص شهریان کابل عزیز ساخته بود .
اوایل زندگی :
میر علی اصغر شعاع فرزند میر علی اکبر آقا، به سال 1288 هـ ش در یک خانوادۀ روحانی و دانشمند ساکن محلۀ چنداول کابل دیده به جهان گشود. پدر وی از جملۀ استادان صاحب نام و نشان و معزز عصر خود بود. شعاع مقدمات علوم، دینی، منطق و معارف اسلامی را، نزد پدر فرا گرفت. سپس شامل دارالمعلمین کابل شده و مدت نه سال در این کانون علمی، مصروف فراگیری فرهنگ ودانش گردید و همزمان به آموزش زبانهای عربی و انگلیسی نیز همت گماشت؛ چنانچه در هر دو زبان تسلط کامل یافت.
وظایف اداری و علمی و فرهنگی :
شعاع بعد از ختم تحصیلات مسلکی، به صفت معلم در مکاتب مختلف شهر کابل، از جمله لیسۀ غازی، ایفای خدمت نمود. موصوف در کنار وظیفۀ رسمی دولتی، به تحقیق، تألیف و ترجمۀ مقالات علمی- ادبی، نیز میپرداخت و آنها را درجراید ، روزنامه ها و مجله های کشور به چاپ میرسانید. اینها خود سبب شدند، که شعاع به سرعت شهرت و محبوبیت حاصل نموده و سمت مدیریت مسؤول روزنامۀ اصلاح را بدست آورد. چندی بعد به مقام معاونیت مؤسسۀ نشراتی اصلاح نایل آمد.
میر علی اصغر شعاع، در سال 1327ش. به صفت رییس «دایره المعارف آریانا» مقرر شده و جلد اول « دایره المعارف آریانا ( آ- ابوطالب) » تحت نظر و رهنمایی های وی از چاپ برآمد. به پاس این خدمت شایستۀ موصوف، نشان درجه اول مطبوعات از سوی دولت برایش اهداء گردید.
شعاع در این زمان علاوه بر مصروفیت های اداری، از پژوهش و نگارش آثار نیز فروگذاشت نکرد؛ چنانچه در کنار سایر نبشته هایش، ترجمۀ کتاب «الخراج» امام ابویوسف از عربی به دری قابل یاد آوری میباشد.
مصروفیت های سیاسی و زندانی شدن :
شعاع در دورۀ هشتم شورای ملی، از سوی مردم کابل، به حیث نماینده انتخاب و روانۀ پارلمان شد. ودر دوران وکالت خویش با نطق ها و موضع گیری آزاد و مستقل و اسلامی، صدای مردم را به گوش وکلا و مسئولان دولت و حکومت رساند و از عدالت و مساوات و آزادی های مشروع و رفع ظلم و فساد دفاع کرد . روی همین منظور؛ شعاع که در فن خطابه و سخنوری ید بالا داشت. از سال 1322 هـ ش به طور جدی از ابزار خطابه و سخنرانی برای بیان معارف اسلامی وعدالت اجتماعی استفاده کرد و همواره پس از بیان احکام و مسائل اسلامی و گوشه هایی از تاریخ اسلام ، به اوضاع نا به سامان سیاسی و اجتماعی کشور می پرداخت و مردم را به حقایق دینی و تفاوتهای اجتماعی و مسائل کشوری آگاه می کرد. از این رو اکثر جوانان تحصیل کرده و روشن فکران شهر کابل از سال 1327 هـ ش که سید اسمعیل بلخی وارد کابل شد ، شعاع در مجالس سخنرانی و روضه خوانی سید بلخی شرکت نموده و مسائل دینی ودر معرفی معارف اسلامی توأم با تحلیل اوضاع سیاسی و اجتماعی وطن، سهم برازنده گرفت .
با دستگیری و زندانی شدن سید اسماعیل بلخی و برخی دیگر در سال 1329 هـ ش بعد از افشای کودتای مشهور به " گاو سوار" (1)، وظیفه شعاع دو برابر شد. و به نشست ها و جلسات در تکیه خانه پدر خویش یعنی تکیه خانه میراقا در چهارسوِ چنداول ؛ در راستای روشن ساختن اذهان جوانان افزود.
با بیرون رفتن سردار شاه محمود از صدارت و قدرت یافتن محمد داوود خان، عبدالملک خان عبدالرحیمزی به مقام وزارت مالیه رسید؛ میر علی اصغر شعاع به حیث همکار نزد او (مدیر قلم مخصوص) در آن وزارت شامل وظیفه گردید. اما این همکاری دیر دوام نکرد تا اینکه در 17 سرطان سال 1335 هـ ش، عبدالملک خان عبدالرحیمزی، وزیر مالیه و اقتصاد، به بهانۀ اینکه گویا کودتای را به کمک یک دولت خارجی بر ضد حکومت شاهی افغانستان سازمان داده، همراه با میرعلی اصغرشعاع و میرعلی احمدشامل، مهدی ظفر، خواجه خلیل الله فرقه مشر، خواجه عبدالله احمد، آصف آهنگ ، حاجی عبدالخالق خان، نادرشاه، ملک عبدالغفار، هلال الدین بدری و چند تن دیگر زندانی شدند. مؤرخ معاصر وطن نصیر مهرین اسمای حدود 62 نفر از افراد که دراین رابطه زندانی شده بودند لست نموده است . (2)
شعاع قبل از اینکه زندانی شود ؛ از مریضی دیابت ( شکر) رنج میبرد، ازگرفتن دوای مریضی خویش محروم شد. ازینرو، پس از چندی در ماه عقرب سال 1336 هـ ش در زندان وفات کرد. حکومت جنازه اش رابرای پدرش سپرد. اعضای ضبط احوالات به خانواده اش دستور داده بودند که او را باید از طرف شب به خاک بسپارند و فاتحه گیری ممنوع است " اما یارهمفکرش، محمدحسین نهضت، مراسم فاتحه داری را دایر نمود که در نتیجه ازکار درمؤسسه ی نساجی سبکدوش شد."
نصیر مهرین مؤرخ معاصر وطن به نقل از مرحوم غلام حضرت کوشان اضافه میکند که : ازجریان فرستادن جسد شعاع وآن چه پدر داغدارشعاع دید، شرحی آورده است که می خوانیم. نامبرده مینویسد :
" مدتی پس، علی اصغر شعاع سابق معاون روزنامه ی اصلاح که نویسنده ی دانشمندی بود، درمحبس، براثرشکنجه جان داد. جسد وی با موهای انبوه وناخن های رسیده وداغهای شکنجه در نیمه شبی تحویل پدرش میرآغا خان معلم ادبیات واخلاق ومعلومات مدنی دارالمعلمین رشدی، واقع گذر بابای خورد کابل [ بابای خودی] شد. چهار پنج پولیس ویک نفر نماینده ی ضبط احوالات به پدرپیرش نهیب دادند که فرزند جوان اش را در همان نیمه شب به قبرستان برده به خاک دفن کند وفردا وفردا های دیگراز آن چه دیده وشنیده وکرده به احدی نگوید؛ ورسم فاتجه به جا نیاورد. درین زمان عبدالحکیم شاه عالمی وزیر داخله بود وبه سید ظاهر شاه مامور وزارت داخله هدایت داد تا مردم چنداول کابل را که درحال سوگواری بودند، از راه تهدید مجبور به خاموشی کند. قامت میرآغاخان معلم دریک هفته کمانی شد. . . "(3) ، دراین جا منزل میرعلی اکبر اقا را بابای خورد کابل [ بابای خودی] گفته است که قابل تآمل میباشد . در حالیکه منزل شعاع در گذر قرتهای [ کردها ] چنداول بود ، بنا" از همان روز به بعد دروازه منزل شعاع تا امروز کماکان قفل و بسته مانده است.
زیرنویسها :
1 - کودتای گاو سوار ظاهرا" به رهبری حزب سری اتحاد به رهبری خواجه نعیم خان کابلی قومندان امنیه بلخ و سید اسمعیل بلخی صورت میگرفت و افراد مانند: ابراهیم خان شهرستانی مشهور به گاوسوار، قربان نظر خان ترکمنی کندک مشرنظامی، عبدالغیاث خان کوهستانی مدیر لوازم حربی شوونځی، غلام حیدر خان بیات کندک مشر، محمد حسن خان بیات تولی مشرماشین خانه کابل، محمد صفر خان بیات ،میرزا عبدالطیف خان کابلی، میرزا محمد اسلم خان مدیر فواید عامه و برخی دیگر . این کودتا با کشتن صدراعظم شاه محمود خان در روز نوروز سال 1329 هـ ش هنگام برافراشتن جنده سخی واقع جمال مینه آغاز می گردید . رک : غبار - میرغلام محمد ، افغانستان در مسیر تاریخ ، ج دوم ، ویرجینیا ایالات متحده امریکا، 1999 م ، ص 259 .
2 - مهرین - نصیر، کودتا ها درتاریخ افغانستان، دمی با تاریخ ، جون ، 2012 م .
3- مهرین - نصیر ، ایضا"، همانجا .