نویسنده: استاد شاه محمود محمود
مقدمه :
زمانیکه نام چرخ را در اذهان خویش می پرورانیم ؛ اسمای مولانا یعقوب چرخی، قطب الدین ، سپه سالار غلام حیدر خان و پسران او غلام نبی خان چرخی، غلام صدیق خان چرخی و چندین مبارز دیگر تداعی میگردد.
اما ظاهراً نام شهر همان كلمه اوستایی ( Caxra ) بوده که امروز به کلمه دری چرخ همسان است .و دربرخی منابع به صورت جَرْخ هم ضبط شده است (رک : به ابن‌بطوطه، ج1، ص 398) . در 366 هـ ق، حوالی چرخ نبرد گاه سبكتگین و كابلشاه بوده است (منهاج سراج، ج 1، ص 227). در اوایل قرن هشتم، ابن‌بطوطه آنجا را قریه‌ای بزرگ با باغهای فراوان و میوه‌های نیكو وصف كرده است كه نماز جمعه در آن شهر برگزار می‌شد.
ولسوالی چرخ شهری قدیمی در ولایت لوگَر ، با 760 كیلومتر مربع وسعت و 108 قریه، در جنوب ولایت لوگر قرار دارد و از شمال و مشرق به پُل عَلَم ، از جنوب‌شرقی به زَرْمَت در ولایت پَكتیا ، از جنوب به جَغْتو در ولایت غَزْنِی و از مغرب به نِرخ در ولایت وَرْدَك محدود می شود . چرخ دارای آب و هوای معتدل است. كوههای بسیاری در آن هست، از جمله کوه قرین، کوه هوكام و کوه خَرپِچَك. كوتل هایی مانند مولینا و كبوترخانه و [ کوه کلان مشهور به سفید کوه ] دارد .
زمین های چرخ با ریزابه اصلی رود لوگر، كه از كوتل مولینا سرچشمه می‌گیرد، آبیاری میشود.
اقوام پشتون و تاجیك و قبایل بَخْتَك، اَیومِبگ، مُحْروم‌بگ و زَی‌حیدر در آن به سر می‌برند اهالی آن به پشتو و فارسی دری گفتگو می‌كنند .
شهر چرخ، مركز ولسوالی چرخ، در ارتفاع حدود 2000 متری، در حدود 25 كیلومتری جنوب شهر بَرَه كی برک و حدود 110 كیلومتری جنوب‌غربی شهر كابل، در دره چرخ و در جنوب ولایت لوگر، واقع شده است. شاخه اصلی رود لوگر در میان شهر جریان دارد. راه قدیمی‌غزنی ـ كابل ــ كه از چرخ و دره لوگر می‌گذرد ــ از همین طریق به بره‌كی و شهرهای كُلَنْگار، محمد آغه و چار آسیاب و كابل می‌رسد . شهر چرخ در گذشته یكی از مكانهای مهم صوفیه بود و یعقوب چرخی، از شخصیتهای برجسته سلسله نقشبندیه، به این شهر منسوب است. مولانا نظام‌الدین خاموش (متوفی 860 هـ ق) و خواجه حسن عطار (متوفی 826 هـ ق، فرزند علاءالدین محمد بخاری) از دیگر بزرگان منسوب به چرخ هستند.
آثار قدیمی این شهر عبارت‌اند از: آرامگاه نیاكان یعقوب چرخی كه از زیارتگاههای مشهور شهر است ؛ قلعه‌ای مشهور به قلعه نو، متعلق به حدود چهار قرن پیش؛ مسجدی قدیمی با محراب چوبی كنده كاری شده و كتیبه‌هایی به خط كوفی متعلق به دوره غزنویان . (1)
از نظر جغرافیایی ولسوالی چرخ بین 68 و 69 درجه، 45،5 دقیقه و 6 ثانیه طول البلد شرقی و 33 درجه ، 47 دقیقه و 47،50 دقیقه و 25 ثانیه عرض البلد شمالی واقع است . (2)
قریه ها و قلعه های ولسوالی چرخ :
این ولسوالی زمانیکه حیثیت علاقه داری داشت از طرف غرب به سیدآباد وردک و زنه خان ،از شمال به بره کی ، و شمال شرق به پل علم، و جنوب شرق به گردیز و زرمت محاط بود. چرخ کلا" 63 قریه داشت، علاوه بر 9 قره دیگر که بیشتر از 500 نفر نفوس داشت . قریه ها عبارتند از : گرمابه ، بندوکا، شش قلعه ، بخشی خروار، منگو خیل، خماری خیل، شمشیرخیل، هوش خیل، سیدوخیل، بالوخیلِ خروار، عمرخان خروار، خانی خیل، جاوزی، چالاک یا چلک خیل، بازی خیل، کنج قلعه، کوته گی ، چرخی، قریهِ کاریز، قلعه نفت، زرد سنگ، آبجوشِ سفلا، قلعه نو شاهر، پنسی گرام، آبجوش بالا، قلعه نو، قریه همای، بی بی شولگر، میرگت، قولِ جلال، ارگانه، وارسنگ، غورفان، خاک، قولِ سبز، گادول، خواجه انگور، آشی خیل، قلعه شیخان سادات، هیبت خیل، دلبرالو، بیگم خروار، توسی خیل، موچی خیل، کندِل، بهادر، آرزوخیل، دبرِ رحیم علی، دبرِ خواجه ها، خُوشک، دشت، آذُک خیل، مانی، کاریز محمد رسول، یارگل، علی جان خیل، قریه سفید دار، توغیانی، دولت خیل، آپا خانِ خروار، قریه رستمِ مسعودی، آسیاب، کنجی خیل، قریه مانی، کته سنگ، بابا خیل، شیخان شمشیر، کوتکیِ شمشیر، زردک خیل، دفتک خیل، کودلی، قریه خروار، تختکِ چرخ، جاو درخت، پگرام، پنج پای، کنج دره، قلعه یارگل، شخان و الله خان . ( 3)
نوت : هموطنان عزیز آنچه که در این نوشته کمبود و اشتباه دیده میشود لطفا در تزیید و اصلاح آن بنویسید ضمنا" تقاضا برده میشود تا درمورد قلعه ها و قریه ها معلومات خویش را ضمیمه نماید .
محمد اجمل چرخی پیوند بسیار دقیق ذیل را اضافه نموده است :
ولسوالي چرخ داراي ١٦ قلعه ٢ دريا ٥ جوي ميباشد
قلعه ها عبارت اند از دشت. نوشهر. سيدا. پنگرم. خواجه غار. سركوردو. خواجه اسماعيل. خواجه علي. قلعه نو قلعه ميرو. ارگون. راي عيسي. قلعه سليمان. شش قلعه. قلعه آهنگران. قلعه ملك ها. وغيره
درياها. درياي نوشهر درياي خواجه اسماعيل.
جوي ها جوي شاه صاحب جوي دبر. جوي كلان. جوي ارگون. جوي شش قلعه.
زیر نویسها :
1 - بادنج ـ معصومه ٬ انسایکلوپیدیا آف اسلام ٬ زیر نام چرخ . (با ویرایش)
2 – قاموس جغرافیایی افغانستان ،ج دوم ،نشرات انجمن آریانا دایرة المعارف، کابل ، اسد 1336 هـ ش، ص 55 – 56 .
3 - Adamec -Lodwig .w; Historical and Political Gazetter of Afghanistan, vol.6 .Austria, 1985,p 133 - 134 .